Alle coalities in de waterschappen op een rij: volop verrassingen én PvdA’ers in het DB

De waterschapsverkiezingen zorgden voor een politieke aardverschuiving dit jaar. De BBB kwam, zag en overwon. In tegenstelling tot in de provincies, is het de partij in alle waterschappen, waar ze de grootste werd gelukt om een coalitie te vormen. De verkiezingswinst is met recht verzilverd.

Waar vier jaar terug veel nieuwe coalities een voortzetting waren van de oude, is dat nu niet het geval. De coalities zien er vaak heel anders uit, met een nog stevigere positie voor de boeren. Dat komt niet alleen maar door de BBB. De coalitiedeelname van ongebouwd (dit zijn de aangewezen zetels voor vertegenwoordigers van de boeren) nam flink toe: van twaalf naar negentien. In veertien waterschappen nemen zowel ongebouwd als de BBB deel aan de coalitie en er is geen enkel waterschap waar geen van beide in de coalitie zit.

Het resultaat van de PvdA mag er echter ook zijn. We deden – net als vorige keer – in zeventien van de 21 waterschappen mee aan de verkiezingen. De coalitiedeelname steeg van zeven naar elf en het aantal dagelijks bestuurders van zeven naar twaalf. Daar mogen we trots op zijn.

Uitstekend resultaat van de PvdA

Deze bestuursperiode is de PvdA met twaalf DB’ers vertegenwoordigd in elf waterschappen. Een uitstekend resultaat! In zes waterschappen zaten we de vorige periode ook in het DB, in vijf waterschappen treden we toe tot het DB en in één waterschap gaan we van de coalitie naar de oppositie. In vijf waterschappen zaten we in de vorige periode in de oppositie en blijft dat ook in deze periode het geval.

Voortzetting coalitiedeelname

In Amstel, Gooi en Vecht werden we onder aanvoering van Bea de Buisonjé met zes zetels de grootste partij. De coalitie wordt gevormd door de PvdA, Water Natuurlijk, de Partij voor de Dieren en de boeren (geborgd ongebouwd). De VVD, in de vorige periode nog wel present, verdween uit het DB. Naast Bea is ook Simon Deurloo benoemd tot DB’er. Een primeur: nooit eerder leverde de PvdA twee dagelijks bestuurders in een waterschap.

In Stichtse Rijnlanden werd een brede coalitie gevormd met PvdA, Water Natuurlijk, Natuur & Landbouw (combinatie geborgd natuurterreinen en ongebouwd), de BBB en de Partij voor de Dieren. Het CDA moest haar plek in het DB afstaan. Nanda van Zoelen vertegenwoordigt, net als de voorgaande jaren, de PvdA in het DB.

In Rivierenland zat de PvdA in het DB, met Henk van ’t Pad als bestuurder. Dat blijft ook deze periode het geval. De coalitie bestaat daarnaast uit BBB, SGP, CDA en de boeren (geborgd ongebouwd). Water Natuurlijk, van 2019-2023 goed voor een plek in het DB, is naar de oppositiebanken verwezen.

In AGV levert de PvdA twee DB’ers 

Noorderzijlvest heeft een coalitie van de PvdA, Water Natuurlijk, natuurterreinen (geborgd), nieuwkomer Student & Water en de combinatiefractie ongebouwd + CDA + VVD. De PvdA, Water Natuurlijk en de combinatiefractie leveren elk één DB’er. Voor de PvdA is dat net als in de vorige periode Herman Beerda. Er wordt nog een vierde externe DB’er gezocht. De werving en selectie is door de coalitiepartijen gezamenlijk opgestart.

Hollands Noorderkwartier installeerde op 15 mei het dagelijks bestuur met daarin BBB, VVD, PvdA, Waterplatform Groen, Water & Land en geborgd ongebouwd. Marjan Leijen blijft DB’er namens de PvdA. Water Natuurlijk en de natuurterreinen keerden niet meer terug in het DB.

In Hunze en Aa’s vormen BBB, Water Natuurlijk, PvdA en geborgd ongebouwd de coalitie. Voor de PvdA nam Anja Woortman het stokje als DB’er over van Fien Heeringa. De ChristenUnie zat de afgelopen periode in de coalitie, maar mag de komende jaren oppositie voeren.

Toetreding tot de coalitie

In Aa en Maas vormden Water Natuurlijk, CDA en de combinatiefractie van de geborgden in de vorige periode de coalitie. Nu is er een coalitie van Water Natuurlijk, VVD, PvdA, geborgd ongebouwd en geborgd natuurterreinen. Sikko Oegema zit namens de PvdA in het DB.

Ook in De Dommel mochten we toetreden tot het DB met Fabian Tijhoff. De coalitiepartners zijn de vier partijen die de vorige periode het dagelijks bestuur vormden: Water Natuurlijk, de VVD, geborgd ongebouwd en geborgd natuurterreinen.

Fryslân heeft een brede coalitie van de BBB, Water Natuurlijk, PvdA, geborgd natuurterreinen, geborgd ongebouwd, FNP en VVD. De BBB levert twee DB’ers, de combinatie Water Natuurlijk + natuurterreinen + PvdA ook twee en de combinatie ongebouwd + FNP + VVD heeft één bestuurder. Remco van Maurik zit namens de PvdA in het DB. Net als in 2019-2023, werkt het wetterskip Fryslân dualistisch. Lagere Lasten Burger, in de vorige periode coalitiepartij, wist geen zetel meer te behalen en verdween uit het waterschap. Het CDA was in de vorige periode goed voor een plekje in de coalitie, maar mag nu oppositie voeren.

Fryslân heeft een dualistisch waterschapsbestuur en in de Hollandse Delta werd de PvdA-DB’er gekozen

Schieland en de Krimpenerwaard moest er even op broeden, maar uiteindelijk werd op 29 juni ook in dit waterschap het DB geïnstalleerd. De coalitie wordt gevormd door Water Natuurlijk, VVD, PvdA en de combinatie ongebouwd + natuurterreinen. Wim van Heemst is DB’er namens de PvdA. CU-SGP is naar de oppositiebanken verwezen. 

De gang van zaken in Hollandse Delta was de meest opmerkelijke. De verkenners voor een nieuw te vormen coalitie werden al vóór de verkiezingen, op 15 februari, door de toenmalige Verenigde Vergadering aangewezen. Al voor de verkiezingen hebben ze met de lijsttrekkers gesproken en na de verkiezingen met alle verkozen fracties. Vervolgens kregen ze de opdracht om een bestuursakkoord te vormen, dat op een zo groot mogelijke meerderheid uit de VV kon rekenen. Dit akkoord is op 24 mei vastgesteld, alleen de Partij voor de Dieren stemde tegen. In diezelfde vergadering zijn de verkenners aangewezen als formateurs voor de selectie van de nieuwe dagelijks bestuurders.

De formateurs brachten het advies uit om vijf DB’ers te benoemen, waarvan vier afkomstig uit het algemeen bestuur en één externe kandidaat. Tijdens de vergadering meldde zich twee tegenkandidaten: één vanuit de fractie geborgd ongebouwd en één vanuit de PvdA, Hennie Wiersma-den Dulk. De kandidaat van geborgd ongebouwd haalde niet voldoende stemmen. Hennie Wiersma-den Dulk slaagde hier wel in en werd door het algemeen bestuur verkozen boven de externe kandidaat.

Als alle formaliteiten in orde zijn, kan Hennie toetreden tot het dagelijks bestuur, dat verder bestaat uit de BBB, Water Natuurlijk, de VVD en de Waterschapspartij Hollandse Delta. Die laatste partij is de enige die in de vorige periode ook in het DB zat (samen met het CDA en geborgd bedrijven en ongebouwd).

Uit het DB

In Rijnland maakte de PvdA in de vorige periode deel uit van de coalitie. Ook dit keer werd er geadviseerd een coalitie te vormen met de PvdA, samen met BBB, VVD, CDA en geborgd ongebouwd. De PvdA besloot niet in deze coalitie met enkel rechtse partijen te stappen. De plek van de PvdA werd ingenomen door geborgd natuurterreinen en JA21 levert gedoogsteun aan de coalitie. Ook een andere coalitiepartner uit de vorige periode, Water Natuurlijk, werd verwezen naar de oppositie.

Coalitiedeelname per partij

Geborgd ongebouwd is met coalitiedeelname in negentien waterschappen in de meeste dagelijks besturen vertegenwoordigd. Kijk je naar de democratisch verkozen partijen, dan is de BBB met deelname aan zestien coalities de grote winnaar. Waar BBB in de provincies niet in geslaagd is, is het de partij in alle waterschappen waar ze de grootste werd wél gelukt om coalities te vormen. Daarnaast mocht de partij in twee waterschappen waar ze niet de grootste werd aanschuiven bij het dagelijks bestuur.

De BBB wordt op de voet gevolgd door de VVD, die de coalitiedeelname van twaalf naar vijftien zag stijgen. Ook de PvdA komt in het lijstje met winnaars: van zeven naar elf coalities. De PvdD treedt voor het eerst in haar geschiedenis toe tot de coalitie. In Amstel, Gooi en Vecht en in Stichtse Rijnlanden is de partij present. 50PLUS verloor flink (-21 zetels), maar ziet de coalitiedeelname verdubbelen van één naar twee. In beide gevallen wel zonder eigen DB’er. Ook de SGP laat een kleine plus zien: van twee naar drie coalities.

Het CDA gaat van 13 coalitiedeelnames naar 6 

Water Natuurlijk – de partij waar GroenLinks, D66 en Volt in zitten – moet een verlies incasseren en doet deze periode mee aan twaalf coalities, tegenover vijftien in de vorige periode. Het CDA ziet de coalitiedeelname meer dan halveren en gaat van dertien naar zes. Ook de combinatiefractie CU-SGP (van drie naar één), de Algemene Waterschapspartij (van twee naar één) en CU (van vier naar één) horen in het rijtje met verliezers.

Niet elke coalitiepartij levert een eigen DB’er. Soms is er één DB’er namens een combinatie van bijvoorbeeld ongebouwd + BBB, ongebouwd + natuurterreinen of van de combinatie VVD + Lokaal Limburg + 50PLUS, soms levert een partij juist twee DB’ers. Kijk je naar het aantal DB’ers, dan voert de BBB wederom het lijstje aan. In twee waterschappen levert de BBB geen eigen DB’er. Daar tegenover staat dat de partij in Fryslân en Vechtstromen juist twee DB’ers levert. De PvdA levert twaalf dagelijks bestuurders in de elf waterschappen waar ze in de coalitie zit. In Amstel Gooi en Vecht maken twee PvdA’ers deel uit van het dagelijks bestuur.

Wie werkt met wie samen

De coalities in de waterschappen zijn over het algemeen een bonte mix, waarin partijen uit het hele politieke spectrum met elkaar samenwerken. Hoe vaak partijen met elkaar samenwerken, is onderstaand in beeld gebracht. De regionale partijen hebben we voor dit overzicht buiten beschouwing gelaten.

Het levert een aantal – niet direct voor de hand liggende – inzichten op. Zo werkt de PvdA in tien van de elf coalities samen met geborgd ongebouwd, terwijl er in zes waterschappen wordt samengewerkt met de BBB. Met Water Natuurlijk, een meer voor de hand liggende partner, wordt veel samengewerkt: in negen van de elf coalities. Water Natuurlijk werkt op haar beurt in elf van de twaalf coalities waar ze in zit, samen met geborgd ongebouwd. Sociaal-progressief en de boeren van geborgd ongebouwd gaan in de waterschappen hand in hand.

De BBB werkt het meeste samen met geborgd ongebouwd (veertien keer), gevolgd door de VVD (elf keer) en op afstand Water Natuurlijk (zeven keer). Ook met het CDA, dat slechts aan zes coalities deelneemt, wordt vaak samengewerkt: BBB en CDA zitten vijf keer samen in de coalitie.

Voorzichtige toename aantal vrouwen in het DB

Van de 106 DB’ers, zijn er 30 vrouw (28,3%). In de afgelopen periode bleef dit nog steken op 21,7%. Het aantal dagelijks besturen dat alleen uit mannen bestaat, is bovendien afgenomen van vijf naar twee. In de vorige periode waren dit Aa en Maas, De Dommel, Scheldestromen, Vallei en Veluwe en Zuiderzeeland. Nu hebben alleen Vallei en Veluwe en Zuiderzeeland – wederom – een volledig mannelijk bestuur.

Van 2019-2023 was er slechts één dagelijks bestuur met een evenredige man-vrouw verdeling: Hunze en Aa’s. In deze periode is daar Drents Overijsselse Delta bij gekomen. Brabantse Delta is het enige waterschap met meer vrouwen (drie) dan mannen (twee) in het dagelijks bestuur. In de vorige periode was dat nergens het geval.

Ook bij de PvdA is van evenredige man-vrouw verhouding geen sprake

Het aantal vrouwelijke DB’ers van de PvdA is in absolute zin gestegen ten opzichte van de vorige periode, maar procentueel afgenomen. Waren in de periode 2019-2023 vier van de zeven DB’ers vrouw (57,1%), nu zijn dat er vijf van de twaalf (41,7%). Daarmee scoort de PvdA ruim boven het gemiddelde in de waterschappen, maar lager dan eerst.

Er is een gestage toename van het aantal vrouwen in het DB, maar een evenredige verdeling is nog lang niet in zicht. Werk aan de winkel dus.

Lange onderhandelingen

De onderhandelingen waren dit keer veel langer dan vier jaar geleden. Duurde het in 2019 gemiddeld slechts 50 dagen van de verkiezingen tot de installatie van de dagelijks besturen, dit jaar waren daar 82 dagen voor nodig. De politieke verhoudingen in de waterschappen zijn een mogelijke verklaring. De BBB werd als onervaren nieuwkomer in één keer de grootste in veertien waterschappen en mocht het voortouw nemen in de onderhandelingen. Het kost tijd om elkaar te leren kennen, te weten wat iedereen wil en vertrouwen op te bouwen.

Gemiddeld duurde het 82 dagen tot de installatie van het nieuwe DB 

Ook kan meespelen dat er minder geborgden (aangewezen zetels voor vertegenwoordigers van specifieke belangen) zijn dan vier jaar terug en dat de verplichting is vervallen dat er een geborgde deel moet nemen aan het dagelijks bestuur. Daarmee werd de coalitievorming immers op voorhand al beïnvloed. Bovendien zijn de waterschappen deze periode politieker dan ooit, met grote vraagstukken over klimaat en droogte.

Het Brabantse Aa en Maas had dit keer de primeur: 55 dagen na de verkiezingen, op 9 mei, werd daar het nieuwe dagelijks bestuur geïnstalleerd. Schieland en de Krimpenerwaard is hekkensluiter. De installatie van het nieuwe dagelijks bestuur was op 29 juni, 106 dagen na de verkiezingen.

Geborgd houdt een stevige positie

Door een wijziging van de Waterschapswet werd het aantal geborgde zetels – de aangewezen zetels die een specifieke belangengroep vertegenwoordigen – in deze periode fors teruggebracht: van 160 naar 84. De geborgde zetels voor de bedrijven werden afgeschaft. De boeren hebben per waterschap nog twee geborgde zetels, net als de natuurterreinen. Daarmee komt het totaal aantal geborgde zetels per waterschap uit op vier, terwijl dit in de voorgaande periode nog zeven tot negen was. Ook de verplichting dat er ten minste één geborgde deel moet nemen aan het dagelijks bestuur van het waterschap, is geschrapt.

Voor een democratische revolutie in de waterschappen heeft dit nog niet gezorgd. Hollandse Delta is het enige waterschap waar de coalitie wordt gevormd door alleen democratisch verkozen partijen. In alle andere waterschappen doen de geborgden wel mee aan de coalitie.

Geborgd ongebouwd neemt deel aan negentien coalities. Alleen in Delfland en Hollandse Delta zijn ze niet van de partij in het DB. Een flinke toename, want in de vorige periode zaten de boeren maar in twaalf coalities. Ook de natuurterreinen zagen de coalitiedeelname flink toenemen, van twee naar negen.[1]

Ondanks wetswijziging nemen geborgden bijna altijd deel aan coalitie 

Gezien de overwinning van de BBB is het niet geheel verwonderlijk dat geborgd ongebouwd zo vaak in het DB zit. Immers, het is een extra stem in het DB voor de boeren en daarom is het begrijpelijk dat de BBB vaak voor ongebouwd als coalitiepartner kiest. Slechts in één waterschap waar de BBB de grootste werd, zit geborgd ongebouwd niet in het DB: in Delfland. Een soortgelijke tendens zie je in de vier waterschappen waar Water Natuurlijk de grootste partij werd. In alle vier de coalities werkt Water Natuurlijk samen met geborgd natuur. Dit pleit er des te meer voor om de geborgde zetels af te schaffen. Zonder dat de kiezer ervoor gekozen heeft, zijn bepaalde groepen extra vertegenwoordigd in het DB. Dat is niet bepaald democratisch.

De geborgde zetels voor de bedrijven zijn verdwenen. In de vorige periode zaten de bedrijven nog in negen coalities. Daarnaast deed de combinatie bedrijven + ongebouwd + natuurterreinen mee aan drie coalities en de combinatie ongebouwd + bedrijven aan twee coalities. Hoewel de aangewezen zetels van de bedrijven verdwenen zijn, worden hun belangen nog ruim vertegenwoordigd. De coalitiedeelname van de VVD nam immers toe.

Monistisch bestuur en hoogheemraden van buiten

Het bestuur in de waterschappen is in principe monistisch. Dat betekent dat de dagelijks bestuurders, ook wel (hoog)heemraden genoemd, geworven worden uit het algemeen bestuur en daar ook lid van blijven. Met toestemming van de provincie kan hiervan worden afgeweken en kan er dualistisch gewerkt worden: er worden dagelijks bestuurders van buiten de algemene vergadering benoemd en/of de dagelijks bestuurders stoppen als algemeen bestuurslid zodra ze hoogheemraad worden. Veel gebeurt dit echter niet. In Fryslân wordt deze periode dualistisch gewerkt, net als in de vorige.

Waterschappen kunnen ook toestemming vragen om een deel van de bestuurders van buiten het AB te werven. In Amstel, Gooi en Vecht is bijvoorbeeld één van de vijf bestuurders niet afkomstig uit het AB en Noorderzijlvest is nog op zoek naar een externe DB’er.