Het ambt van burgemeester lijkt aan populariteit te verliezen. Waar in 2016 nog gemiddeld dertig sollicitaties kwamen op een vacature, waren dit er in 2023 nog maar achttien. Hoewel volgens recent onderzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken de belangstelling weer wat terug lijkt te komen, bestaat het burgemeesterstekort nog steeds.
De steeds verder afnemende belangstelling voor het burgemeesterschap is de aanleiding geweest voor het ministerie van Binnenlandse Zaken om onderzoek te doen naar de oorzaken ervan. Kortgeleden kwamen de resultaten naar buiten. Wat blijkt? Een lichte stijging is weer zichtbaar: een burgemeestersvacature trok in 2024 gemiddeld 21 kandidaten tegenover de achttien in 2023.
Vlak voordat de onderzoeksresultaten bekend werden, spraken wij met Hilde Westera, directeur van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters, oud-burgemeester Christine Stigter en burgemeester Jan Nieuwenburg over de dalende belangstelling voor het burgemeesterschap en oplossingen ervoor. Westera gaf aan zich niet al te veel zorgen te maken. Volgens haar kwamen er nog voldoende sollicitaties binnen, hoewel dat zeker niet op alle plekken het geval was.
Sinds de berichtgeving over het dalende aantal sollicitanten, hebben wij meer aanmeldingen voor de klas voor zij-instromers gekregen.
Hilde Westera, directeur Nederlands genootschap van Burgemeesters
Hoeveel vrije burgemeestersposten tellen jullie nu?
‘Dat kan je zien op de website burgemeester worden. Op dit moment zijn het er drie. Om allerlei redenen komen er nog elf bij. Gemiddeld zijn er dertig tot veertig vacatures per jaar, behalve vlak voor en na de gemeenteraadsverkiezingen. Dan zijn er vaak weinig burgemeestersvacatures.’
Zien jullie verschil in interesse voor grote en kleine gemeenten?
‘Over het algemeen was de lijn: hoe groter de gemeente, hoe minder sollicitanten. Kleinere gemeenten zijn geschikt voor een bredere groep sollicitanten. Dat heeft te maken met de vereisten. Het gaat niet 1-op-1 op. Soms zijn er kleine gemeenten met weinig sollicitanten, omdat er hele specifieke normen en waarden gelden. Denk aan de biblebelt. En soms zijn er grote gemeenten waar veel kandidaten solliciteren. Neem Rotterdam. Daar hebben 26 personen op gesolliciteerd. Bovengemiddeld.’
Intimidatie en bedreiging spelen ook een rol in de matige animo. Hoeveel aangiften van bedreiging door burgemeesters tel je?
‘Ongeveer driekwart van de burgemeesters krijgt te maken met agressie en intimidatie. Dat staat in de landelijke monitor Integriteit en Veiligheid die vlak voor de Kerst is uitgegeven. Daarin zitten alle vormen van agressie, ook bedreigingen via sociale media. Het aantal bedreigingen ligt veel hoger vergeleken met tien jaar geleden.’
Zijn er naast arbeidsmarktkrapte en bedreigingen meer redenen te bedenken?
‘Mogelijk speelt ook de woonplaatsvereiste een rol. Mensen verhuizen steeds minder snel en makkelijk, of kunnen überhaupt moeilijk verhuizen gezien de krapte op de woningmarkt. Het burgemeesterschap heeft natuurlijk ook veel impact op je privéleven.’
Wat moet er gebeuren om het ambt weer aantrekkelijker te maken, of hoeft dat niet?
‘De basismonitor Politieke Ambtsdragers die eens in de vijf jaar verschijnt, laat zien dat het werkplezier van burgemeesters een 8,2 krijgt. Dat vind ik heel hoog. Voor wie al burgemeester is, blijkt het ambt dus nog steeds aantrekkelijk. Wij draaien een programma voor kandidaat-burgemeesters. Dat is een oriëntatieprogramma waaraan jaarlijks achttien mensen deelnemen die niet het standaardprofiel van een burgemeester hebben. Ze zijn geen raadslid, wethouder of Kamerlid. Het gaat om bijvoorbeeld zij-instromers of mensen met een beperking. Sinds de berichtgeving over het dalende aantal sollicitanten, hebben wij meer aanmeldingen voor deze klas gekregen. Voorheen kregen we vijftig aanmeldingen per jaar voor die klas, nu meer dan honderd.’
Van de 57 sollicitanten werd ik het.
Christine Stigter, oud-burgemeester van Winterswijk
Je was van 1993 tot 2005 burgemeester van Winterswijk. Hoe ben jij enthousiast geworden over het ambt?
‘Ik was gedeputeerde met een portefeuille waarvoor je je enorm inzet. Daarna werd ik plaatsvervangend commissaris van de Koningin in Gelderland. Ontzettend leuk, omdat het meer op het proces was gericht. Je moet dan veel weten en vooral ruimte creëren voor anderen om te scoren, wezenlijk anders dan zelf een portefeuille hebben. Als burgemeester heb je diezelfde taak, dus ik solliciteerde in Winterswijk. Van de 57 sollicitanten werd ik het.’
Er zijn nu veel minder sollicitanten voor het burgemeesterschap. Kun je die dalende animo verklaren?
‘Die begrijp ik niet goed. Ik heb een vriendin die burgemeester is. Als er bijvoorbeeld een moord wordt gepleegd, is dat verschrikkelijk. Maar je bent er burgemeester voor om er dan te zijn. Het burgemeesterschap vraagt wel steeds meer, omdat er steeds meer mensen zijn met een grote mond, zeg maar. Misschien vindt niet iedereen dat even leuk.’
Uit eerder gepubliceerde cijfers blijkt dat driekwart van de burgemeesters in 2022 had te maken met agressie of intimidatie. Maar was het vroeger echt zo veel veiliger om burgemeester te zijn?
‘Wel iets, denk ik, maar ik ben ook bedreigd en ik heb idiote pakketjes ontvangen. Er werd ook ’s nachts bij mij aangebeld. Toch denk ik dat het nu een graadje erger is, omdat mensen veel sneller boos en verongelijkt zijn.’
Wat zie je als de grootste uitdaging voor de volgende generatie burgemeesters?
‘Juist burgemeester worden en tegen de stroom in proberen de zachte krachten voorrang te geven. Trek mensen naar voren die op de achtergrond zitten en zet de grote mond een beetje op de achtergrond.’
Hoe maak je het ambt weer aantrekkelijk?
‘Ik zou dolgraag met wethouders en anderen in gesprek gaan om te vertellen hoe leuk het is. In de krant lees je over negatieve zaken. Het positieve is: je bent altijd overal welkom. Steek tijd in de opleiding van fractievoorzitters, raadsleden en het college zelf. Het allermooiste is om aan het begin van een periode als burgemeester het initiatief te nemen om samen met de raad een bestuursmodel te maken. Chaos ontstaat doordat wethouders het werk van ambtenaren doen en ambtenaren zich als halve politici opstellen. Een burgemeester kan dat agenderen. Maak daar duidelijke afspraken over.’
Mee mogen sturen aan de toekomst van je gemeente, vind ik een hele mooie opdracht.
Jan Nieuwenburg, burgemeester van Hoorn
Waarom wilde je burgemeester worden?
‘Ik was acht jaar wethouder in Haarlem. Een fantastische baan. Nadat ik waarnemend wethouder was geworden in Hoorn en daar weer andere mensen, andere thema’s en vooral Hoorn leerde kennen, leek het mij erg mooi om burgemeester te worden. Mee mogen sturen aan de toekomst van je gemeente, vind ik een hele mooie opdracht. Je bent toch een beetje de spil in het lokale bestuur.’
Heb je de aantrekkelijkheid van het burgemeesterschap zien veranderen sinds je burgemeester bent?
‘Ik zie burgemeesters vaker na zes of twaalf jaar ervoor kiezen hun maatschappelijke carrière elders voort te zetten. Dat is een brede maatschappelijke ontwikkeling. Vroeger zaten mensen decennia bij dezelfde werkgever. Dat is allang niet meer zo en dat geldt ook voor burgemeesters. Daarbij ging het vroeger veel meer over je partijpolitieke achtergrond. Nu is er meer diversiteit, zijn de eisen zijn strenger en is het takenpakket verbreed. Daarmee is de positie van de burgemeester ook verzwaard.’
Begrijp je dat steeds minder mensen burgemeester willen worden?
‘Volgens mij spelen er een paar zaken. Arbeidskrapte: overal is behoefte aan mensen, ook voor het burgemeesterschap. Er zijn gemeenten met een minder imago, gemeenten waar complexe uitdagingen liggen of gemeenten waar een cultuur is waar je niet makkelijk tussen komt.’
Speelt het gebrek aan opleiding bij nieuwe politieke partijen een rol?
‘Dat is een oorzaak, maar er zijn ook steeds meer zij-instromers die dat probleem deels opvangen. Het is een optelsom: de krappe arbeidsmarkt, de bedreigingen, de nieuwe politieke partijen. En: het openbaar bestuur is een glazen huis, het is ingrijpend in je persoonlijke levenssfeer. Dat kan ook belemmerend werken.’
Wat zou je willen veranderen aan het huidige systeem van lokaal bestuur en burgemeesterschap?
‘Maximale termijnen voor bestuurders in een gemeente zijn noodzakelijk om het openbaar bestuur vitaal te houden. Dat zou ook voor volksvertegenwoordigers moeten gelden. Soms heb je cultuurdragers die wel veertig jaar in de raad zitten. Nieuwkomers komen er vaak moeilijk tussen. Tegenspraak en vernieuwing worden tegengehouden. Dat is niet altijd goed voor het functioneren van het lokale bestuur. Ik zie burgemeesters stuklopen op raadsleden die soms al zeven of acht termijnen zitten en verkleefd zijn met hun rol. Bij ons speelt dat geen grote rol, maar op veel plekken wel.’
Hoe maak je het burgemeestersambt weer aantrekkelijker?
‘Ik denk dat er meer moet worden gescout. Ook kan meer worden verteld hoe mooi het ambt in een bepaalde gemeente kan zijn. Dat zie ik als een belangrijke rol voor de provincie, de wervende gemeente en voor burgemeesters zelf.’
