Aanbesteden. Het is misschien saai en ingewikkeld, maar het blijft heel erg belangrijk. Klachten over aanbestedingsprocessen zijn er te kust en te keur. Zo lijkt marktwerking vaak te zorgen voor een race to the bottom over de rug van werknemers en klanten. Maar het kan ook anders. Door slimme voorwaarden op te nemen in het bestek kan je als volksvertegenwoordigers kwaliteit centraal stellen, zegt Europarlementariër Agnes Jongerius. Hoe maak je het aanbestedingsbeleid in jouw gemeente socialer en duurzamer?
Waar komt het idee van aanbesteden vandaan? En wat heeft Brussel daarmee te maken?
‘In de Europese Unie gelden vier vrijheden als belangrijke funderende principes: vrij verkeer van goederen, kapitaal, personen en diensten. Aanbesteding heeft met dat laatste te maken, met dienstverlening. We willen niet dat overheden zomaar het ene bedrijf voortrekken boven het andere of de voorkeur geven aan dienstverleners uit het eigen land. Je mag geen vriendjespolitiek bedrijven en moet elke dienstverlener uit elke lidstaat de kans geven om in aanmerking te komen voor een overheidsopdracht. Dat doe je door een aanbesteding te organiseren. Zo ontstaan er geen monopolyposities, maar is er sprake van eerlijke concurrentie en open, transparante procedures als het om overheidsopdrachten gaat.’
Klinkt goed, maar toch leiden aanbestedingen vaak tot een race to the bottom. Als schuldige wordt dan vaak Brussel aangewezen. Hoe zit dat?
‘Een wijdverbreide en hardnekkige misvatting is dat er van Brussel voor de goedkoopste opdrachtnemer gekozen moet worden. Als de opdrachtgever dit doet, is dat echt een eigen keuze. Het wordt dus niet opgelegd door Brussel.’
Dus het kan ook anders?
‘Jazeker. Volgens de Europese aanbestedingsregels kan je aanvullende eisen opnemen in het aanbestedingsbestek. Bereid je als gemeente een aanbestedingstraject voor met betrekking tot de zorg of de bouw van een school, dan kan je bijvoorbeeld eisen opnemen dat de uitvoerder goede arbeidsomstandigheden moet borgen en dat er zo klimaatneutraal mogelijk gebouwd wordt.’
Waar moet je opletten bij die aanvullende eisen?
‘Het is heel belangrijk de aanvullende eisen aan het begin in het bestek vast te leggen. Je kan de keuze voor een opdrachtnemer niet bepalen aan de hand van eisen die je pas later bedacht hebt en die niet in het bestek stonden. Daar ligt een taak voor lokale volksvertegenwoordigers. Ga aan het begin van het traject met elkaar in discussie. Praat met elkaar over waar een opdrachtnemer aan moet voldoen om hem of haar de klus te gunnen.’
Welke vragen zou je daarbij stellen?
‘Vind je het belangrijk dat er een fatsoenlijk loon wordt betaald? Moet er op gelet worden dat er zo weinig mogelijk grondstoffen verspild worden? Wil je dat er zo veel mogelijk jongeren die zonder werk zitten worden ingeschakeld? Als je deze vragen vooraf stelt en in het bestek opneemt, kan je de uitkomst van de aanbesteding beïnvloeden en hoef je niet meer achteraf te klagen dat er niet sociaal aanbesteed is.’
Kan je optreden tegen de werkgever als hij zich niet aan de voorwaarden houdt?
‘Ja, na het toekennen van de opdracht worden er onder andere over het controleren van de werkzaamheden afspraken gemaakt. In het contract komt te staan hoe de controle plaatsvindt en wat de boetes en sancties zijn bij overtreding.’
Is aanbesteden eigenlijk altijd de beste keuze?
‘Nee. De discussie of je zaken aanbesteed of juist zelf gaat uitvoeren als overheid is een hele relevante. Aanbesteden is niet altijd verplicht, alleen boven bepaalde drempelbedragen. We komen uit een tijd waarin de dominante opvatting was dat de markt het altijd beter doet. Er werd gestreefd naar een kleine overheid en een markt die de problemen oplost. Dat werd gezien als “lekker efficiënt”. Vanuit die gedachte zijn een hele hoop punten keuzes gemaakt, waarvan je je kan afvragen of dat wel zo slim was.
Maar gelukkig kan je die keuzes heroverwegen. Neem het voorbeeld van Lodewijk die als minister alle schoonmakers weer in dienst van het ministerie nam. Ook lokaal is het goed om de politieke discussie te voeren. Waarom besteed je bepaalde taken uit? Onder welke voorwaarden doe je dat? En kan het misschien beter zijn om sommige taken toch wel weer zelf uit te voeren?’
Dan nog even naar de actualiteit. Wat zijn de gevolgen van de coronacrisis voor het aanbesteden?
‘Alle vanzelfsprekendheden komen in een ander daglicht te staan. De crisis biedt bepaalde kansen. Kansen om te zeggen dat we niet terug willen naar business as usual. De lokale overheid heeft er de laatste jaren heel veel taken bijgekregen, bijvoorbeeld het organiseren van de jeugdzorg, terwijl er tegelijkertijd enorme kortingen op de budgetten waren.
Er was al nauwelijks geld en dat wordt door de coronacrisis alleen maar verergerd. De druk op de bijstandsloketten neemt bijvoorbeeld toe. Ik hoop dat de lokale overheden zich niet laten gijzelen door de enorme financiële problemen, maar dat wethouders ook collectief de mond opentrekken en eisen dat er geld bij moet. Als Hoekstra zegt het over onze diepe zakken heeft, mag hij de lokale overheid niet overslaan.’
Wil je meer weten over aanbesteden of wil je zelf in jouw gemeente aan de slag met eerlijker aanbesteden? Lees dan de handreiking Brussel maakt aanbesteding eerlijker & beter of maak gebruik van de voorbeeldmoties over betere arbeidsvoorwaarden en de naleving hiervan.
Afbeelding: Evert Elzinga | Hollandse Hoogte
