Veel gemeenten lijken niet serieus werk te maken van de verplichte tegenprestatie, een onderdeel van de Participatiewet die sinds 1 januari 2015 geldt. Als ‘dank’ voor hun maandelijkse uitkering moeten mensen in de bijstand iets terugdoen voor de maatschappij. Vrijwilligerswerk bij de sportclub of de buurtvereniging bijvoorbeeld. Maar veel mensen in de bijstand blijken dat al te doen, zo geven Jurgen Goejer (fractievoorzitter Deventer) en Francis Boen (wethouder Stadskanaal) aan. De verplichte tegenprestatie lijkt daarom schieten op een dood vogeltje enheeft alle trekjes van een sterk staaltje symboolpolitiek. Bovendien zorgt de verplichte tegenprestatie vaak voor verdringing, aldus Ruud Kuin, vice-voorzitter van de FNV.
Karikatuur
Gemeenten mogen zelf vorm en inhoud geven aan de verplichte tegenprestatie. De gemeente Deventer (2.684 mensen met een WWB-uitkering op een kleine 99.000 inwoners) besloot een vrijwillige tegenprestatie in te voeren. ‘Wij stimuleren mensen die een bijstandsuitkering krijgen om iets te doen. We vinden het belangrijk dat ze contact met de samenleving houden, omdat dit de kansen om weer betaald werk te krijgen vergroot. Bovendien leveren ze met het vrijwilligerswerk in elk geval een bijdrage aan de samenleving’, zegt PvdA-fractievoorzitter Jurgen Goejer. ‘Maar tot nu toe is het onze ervaring dat mensen zelf ook graag mee willen werken. Ze zien zelf ook in dat hun mogelijkheden op de arbeidsmarkt hierdoor toenemen. Door vrijwilligerswerk te doen krijgen ze weer een werkritme en een dagstructuur. Erg belangrijk als er sprake is van een grote afstand tot de arbeidsmarkt.’
Het beeld dat bijstandgerechtigden hun hand ophouden bij de gemeente en de rest van de dag met lotgenoten op de bank hangen, klopt beslist niet
De Deventer gemeenteraad heeft afgesproken dat er alsnog een verplichte tegenprestatie wordt ingevoerd als de vrijwillige tegenprestatie faalt. Heeft het vrijwillige karakter van de tegenprestatie in Deventer dan toch niet iets verplichtends? Goejer: ‘Nee. In de gesprekken die wij met bijstandsgerechtigden voeren, raken veel van hen gemotiveerd om zelf een vorm en invulling te vinden die past bij hun situatie. Dan kun je niet spreken van een verplichting. De stok achter de deur hoeven we tot nu toe niet in te zetten. De ervaring is dat mensen behoefte hebben aan structuur, waardering en perspectief in hun leven.’
In Deventer bleek overigens dat een grote meerderheid van de mensen in de bijstand al vrijwilligerswerk deed. ‘Het beeld dat bijstandgerechtigden hun hand ophouden bij de gemeente en de rest van de dag met lotgenoten op de bank hangen, klopt beslist niet. Ik denk dat dat een politiek gekleurde karikatuur is’, zegt Goejer.
Participatieladder
Ook de gemeente Stadskanaal (933 mensen met een WWB-uitkering op bijna 33.000 inwoners) heeft een eigen invulling gegeven aan de verplichte tegenprestatie. Alleen mensen die op trede 2 van de participatieladder staan en die geen vrijwilligerswerk doen, wordt de verplichte tegenprestatie opgelegd. Ter verduidelijking: op trede 1 staan mensen met een zeer grote afstand tot de arbeidsmarkt, zoals bijvoorbeeld verslaafden, en op trede 5 en 6 staan mensen die geen hulp of aansporing nodig hebben. Zij vinden vroeg of laat zelf wel weer werk. ‘Van de mensen op trede 2 denken wij: kom in beweging! Doe iets buitenshuis en bouw je sociale contacten uit’, zegt PvdA-wethouder Francis Boen. Stadskanaal past sancties toe als mensen uit deze doelgroep weigeren vrijwilligerswerk te doen. ‘Dan kun je denken aan het korten op de uitkering.’ Stadskanaal heeft de uitvoering en de controle op naleving uitbesteed aan welzijnsinstelling Welstad. Boen kan daarom niet aangeven of de controle op het verplichte vrijwilligerswerk de gemeente veel geld kost. ‘Maar de subsidie aan Welstad is de laatste jaren alleen maar verminderd.’ Ook Goejer heeft het idee dat zijn gemeente niet of nauwelijks geld kwijt is aan de tegenprestatie: ‘Er is in Deventer in elk geval geen formatie voor beschikbaar en er wordt ook niet gecontroleerd.’
Ik hang echt niet elke vrijdag aan de lijn om te vragen of er mensen zijn die weigeren vrijwilligerswerk te doen
Boen: ‘Ik hang echt niet elke vrijdag met Welstad aan de lijn om te vragen of er mensen zijn die weigeren vrijwilligerswerk te doen. Dat de groep in trede 2 in beweging moet komen en dat er sancties kunnen worden opgelegd, hebben we allemaal keurig vastgelegd in een verordening. Maar we zetten beslist niet zwaar in op de tegenprestatie.’ Waarom niet? ‘Waarom wel? De tegenprestatie is een beetje haar eigen leven gaan leiden. Want het is over het algemeen echt niet beroerd gesteld met de mensen die een bijstandsuitkering ontvangen. Van de 933 mensen die wij in Stadskanaal in de bijstand hebben, vallen er 225 onder trede 2. Van die 225 mensen doen 185 mensen al vrijwilligerswerk. Dus resteren er 40. We bekijken momenteel of deze groep een verplichte tegenprestatie moet leveren of dat ze misschien onder trede 1 moeten worden geplaatst.’
600.000 werklozen
Bij de FNV vinden ze het allemaal maar niks, de verplichte re-integratie en tegenprestatie. Volgens vice-voorzitter Ruud Kuin is er nauwelijks verschil tussen beide maatregelen. ‘Beide zorgen voor verdringing van werk. Bovendien: hoe moet vrijwilligerswerk leiden tot betaald werk? Er is geen werk! We hebben meer dan 600.000 werklozen.’
‘In mijn ogen zijn er twee soorten werk: werk waarvoor je betaald krijgt en vrijwilligerswerk dat je ook daadwerkelijk vrijwillig doet. De maatregelen uit de Participatiewet bedreigen het betaalde werk. Het onderscheid tussen de verplichte re-integratie en de verplichte tegenprestatie is uiterst dun. Mensen worden gewoon aan het werk gezet, vaak in functies waarvoor je een paar jaar geleden nog een normaal salaris kreeg.’
Kuin benadrukt dat niet alleen bij de verplichte tegenprestatie maar ook bij de verplichte re-integratie is vastgelegd dat er geen werkverdringing mag plaatsvinden. Maar hij heeft voorbeelden in overvloed waar dat wel is gebeurd. ‘Uitkeringsgerechtigden, tachtig zelfs, die nu 32 uur per week werken ergens in een loods in Raalte als kunstbloemenvouwer. Werk dat tot 2011 nog werd gedaan door betaalde krachten. Een uitkeringsgerechtigde die de parkeerplaats van een UWV-vestiging moest herbestraten. En het werkvoorzieningschap Wedeka in Stadskanaal zet mensen met een bijstandsuitkering in voor het groenonderhoud. Ook werk dat tot voor kort nog werd gedaan door mensen die daarvoor betaald kregen.’
Wethouder Boen van Stadskanaal is ook voorzitter van het bestuur van Wedeka, maar wil hier niet op reageren. Het is niet de eerste keer dat de gemeente Stadskanaal met dergelijke aantijgingen wordt geconfronteerd. In 2011 kreeg het college van B&W van Stadskanaal ook al het verwijt dat ze geen actie ondernam tegen werkverdringing. Toen werden schoonmaaksters van Asito ontslagen omdat mensen in de bijstand als werkervaringsproject hun werk overnamen. Het ging onder meer om schoonmaakwerkzaamheden in het Noorderpoort College en in de bibliotheek, beide in Stadskanaal. De voorganger van Boen, PvdA’er Jan-Willem van de Kolk, ontkende dit. Boen doet dit aanvankelijk ook: ‘Werkervaringsplaatsen zijn niet aan de orde.’ In een toelichting krabbelt hij terug: ‘Ik kan je niet vertellen of er mensen zijn ingeschakeld die werkervaring op moesten doen.’
Hoe moet vrijwilligerswerk leiden tot betaald werk? Er is geen werk! We hebben meer dan 600.000 werklozen
Ina van der Veen was een van de schoonmaaksters die ontslag kreeg. ‘Eerst zou Wedeka ons werk overnemen, maar dat ging niet door omdat er te weinig tijd en geld was om de mensen op te leiden tot schoonmaker. Het Noorderpoort College heeft er toen voor gekozen om de werkzaamheden aan werkvoorzieningschap Fivelingo te gunnen. Ook Fivelingo werkte met mensen uit de bijstand. Mijn schoonmaakwerk bij de bibliotheek raakte ik ook kwijt, dit keer aan Wedeka die ook mensen uit de bijstand inzette om werkervaring op te doen.’
Interventieteams
Om dergelijke voorvallen te voorkomen heeft de gemeente Rotterdam een adviesraad ingesteld die erop toe moet zien dat er geen verdringing plaatsvindt. Dat moet Kuin toch als muziek in de oren klinken? ‘Nee, want dat is een adviesraad met weinig bevoegdheden. De FNV vindt dat er in alle gemeenten interventieteams moeten komen. Teams waarbij verdenkingen van verdringing kunnen worden gemeld en die de bevoegdheid hebben ter plekke te kijken. Deze teams moeten bestaan uit vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers en moeten ook sancties kunnen treffen. We hebben dit idee voorgelegd aan staatssecretaris Klijnsma, ze vond het interessant. Links en rechts zijn tegen verdringing van werk, maar vooralsnog blijft het bij woorden en is er geen goede aanpak voor naleving.’
Afbeelding: IStock
