Lokaal wordt er in veel gemeenten al samengewerkt tussen linkse partijen. Meestal in de vorm van een lijstcombinatie, maar ook in de vorm van een nieuwe lokale partij. Hoe hebben de linkse partijen het in deze gemeenten gedaan? Zijn er bij deze laatste landelijke verkiezingen verschillen te zien ten opzichte van gemeenten waarin de partijen wél zelfstandig meededen aan de gemeenteraadsverkiezingen?
Lokale samenwerking in de gemeenten
Na de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 en de herindelingsverkiezingen in 2017, 2018 en 2020 is de PvdA in 70 gemeenten vertegenwoordigd in de gemeenteraad met een gecombineerde lijst of in een lokale progressieve partij. Behalve in Groningen en Drenthe komen in alle provincies gecombineerde lijsten en lokale progressieve partijen voor.[1] In Noord-Brabant zijn verreweg de meeste lijstcombinaties en samenwerkingsverbanden, gevolgd door Gelderland en Limburg.
1. Gemeenteraadsverkiezingen 2018
Nederland telt 352 gemeenten. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 haalde de PvdA gemiddeld 7,52% van de stemmen, GroenLinks behaalde 8,87%, D66 9,18% en de SP 4,44%.[2]
In 70 van de 352 gemeenten is de PvdA actief in een lijstcombinatie of een lokaal samenwerkingsverband. Voor GroenLinks is dit in 69 gemeenten het geval. D66 doet in achttien gemeenten mee in een lijstcombinatie of samenwerkingsverband. Voor de SP is dit slechts in drie gemeenten het geval. De SP is terughoudend in het aangaan van lijstcombinaties of samenwerking in een nieuwe lokale partij, en doet ook in lang niet in alle andere gemeenten zelfstandig mee.
1.1 PvdA-GroenLinks tijdens de gemeenteraadsverkiezingen
In 26 gemeenten deed de PvdA met de gemeenteraadsverkiezingen 2018 mee als gecombineerde lijst PvdA-GroenLinks. Tel je het landelijk gemiddelde van PvdA en GroenLinks bij elkaar op, dan kom je uit op 16,39% bij die verkiezingen. In zes gemeenten haalde PvdA-GroenLinks een hoger percentage stemmen, in de andere twintig gemeenten lag dit lager.
In achttien gemeenten werd tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 deelgenomen onder een andere naam (nieuwe lokale partij) voortkomende uit een samenwerking PvdA-GroenLinks. In acht gemeenten scoorden die partijen hoger dan het landelijke gemiddelde van 16,39%. In de overige tien gemeenten was de score lager.
1.2 PvdA-GroenLinks-D66 tijdens de gemeenteraadsverkiezingen
Een andere vorm van lokale samenwerking is die van PvdA, GroenLinks en D66. Deze samenwerking kwam tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 in achttien gemeenten voor. Tel je de landelijke gemiddeldes van de drie partijen bij elkaar op, dan kom je uit op 25,57%. Slechts in drie gemeenten werd een hoger percentage stemmen behaald, in de andere gemeenten was dit lager.
1.3 Andere vormen van samenwerking tijdens de gemeenteraadsverkiezingen
Naast bovengenoemde vormen van samenwerking, was er in sommige gemeenten sprake van deelname aan de gemeenteraadsverkiezingen door lokale progressieve partijen in wisselende samenstelling. Bijvoorbeeld PvdA met GroenLinks en SP of PvdA met onafhankelijke progressieven. Dit was het geval in negen gemeenten. De verschillende partijen die deel uitmaken van het samenwerkingsverband zijn niet meer altijd te identificeren.
1.4 Samenwerking leidt niet tot een optelsom
Bovenstaande uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen in de gemeenten waar sprake is van een lijstcombinatie of een lokale samenwerking laten zien dat er sprake kan zijn van een goede uitslag in 2018, maar dat er niet altijd sprake is van 1 + 1 = 2. In 26,56% van de gevallen haalt een lokale samenwerking een hoger percentage stemmen dan het landelijke gemiddelde van de individuele partijen bij elkaar opgeteld. In alle andere gevallen haalt de lijstcombinatie of de samenwerking dus een lager percentage stemmen.
2. Tweede Kamerverkiezingen 2017 en 2021
Bekijk je de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 en 2021, dan valt op dat in de gemeenten waar sprake is van een lijstcombinatie of een lokale progressieve samenwerking de PvdA, GroenLinks en D66 onder het landelijk gemiddelde scoren.
De SP was hierop in 2017 de uitzondering door in deze gemeenten net wat boven het landelijke gemiddelde te scoren. In 2021 was de score van de SP in deze groep echter net wat lager dan het landelijke gemiddelde.
Daar hoort wel een nuancering bij. De SP werkt zelden mee aan de lokale samenwerking. In de 70 gemeenten die in dit stuk besproken worden, doet de SP in drie gemeenten mee in een samenwerkingsverband, in dertien gemeenten zelfstandig en in 56 gemeenten deed de SP helemaal niet mee aan de gemeenteraadsverkiezingen. .
2.1 Gemeenten met lijstcombinaties en samenwerkingsverbanden tijdens de Tweede Kamerverkiezingen 2017 en 2021
Wat zijn de resultaten van de individuele partijen tijdens de landelijke verkiezingen in de gemeenten waarin ze met de gemeenteraadsverkiezingen hebben deelgenomen in een lijstcombinatie of een lokaal samenwerkingsverband? Daarop gaan we in de volgende paragrafen verder in.
2.1.1 PvdA
In tien van de 70 gemeenten waar de PvdA in de gemeenteraad zit in een lijstcombinatie of een lokale progressieve partij werd tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 een hoger percentage stemmen gehaald dan het landelijk gemiddelde van 5,70%. In de andere 60 gemeenten werd lager gescoord dan het landelijke gemiddelde.
In 2021 kwam het percentage PvdA-stemmers in twaalf gemeenten boven het landelijke gemiddelde uit en in 58 gemeenten er onder. Het hoogste percentage werd zowel in 2017 als 2021 gehaald in Waadhoeke (8,69% in 2017, 9,90% in 2021), waar de PvdA in de gemeenteraad actief is in SAM Waadhoeke (PvdA/GroenLinks/D66). Het minste werd er gescoord in Barneveld (1,93% in 2017 en 1,60% in 2021). In de gemeenteraad in Barneveld is de PvdA actief in Pro 98 (PvdA/D66).
We zoomen weer even uit naar het alle Nederlandse gemeenten. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 behaalde de PvdA in 161 van de 352 gemeenten (45,74%) hetzelfde percentage stemmen als in 2017 of was er sprake van een lichte groei. In de andere 201 gemeenten is het percentage stemmen dat de PvdA heeft behaald wat gedaald. Zoomen we weer in op de groep van 70 gemeenten waar sprake is van een gecombineerde lijst of een samenwerkingsverband, dan zien we dat het percentage gemeenten dat stabiel is gebleven of is gegroeid het landelijke percentage niet veel ontloopt. In 31 van de 70 gemeenten (44,29%) heeft de PvdA winst behaald ten opzichte van 2017, in 39 gemeenten is sprake van een lager percentage stemmen dan in 2017. De grootste groei in deze groep zit in de tien Limburgse gemeenten. De PvdA behaalde in alle Limburgse gemeenten een hoger percentage stemmen tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 ten opzichte van 2017. Een gevolg van het Ploumen-effect.
2.1.2 GroenLinks
Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 haalde GroenLinks 9,13% van het totale aantal stemmen. In vijf van de 69 gemeenten waar GroenLinks in een samenwerkingsverband in de gemeenteraad zit, werd tijdens de Tweede Kamerverkiezingen 2017 hoger gescoord dan het landelijk gemiddelde. In 64 gemeenten lag het percentage stemmen op GroenLinks lager dan het landelijk gemiddelde. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 was het landelijke gemiddelde 5,1% en werd er in slechts vier gemeenten waar GroenLinks in een samenwerkingsverband in de gemeenteraad zit een beter resultaat gehaald. In de andere 65 gemeenten bleef het percentage steken onder het landelijk gemiddelde.
3.1.3 SP
Zoals bovenstaand vermeld doet de SP zelden mee aan lokale samenwerkingsverbanden. Sowieso ligt de deelname van de partij aan de gemeenteraadsverkiezingen laag. In deze groep van 70 gemeenten werd drie keer in een samenwerkingsverband meegedaan aan de gemeenteraadsverkiezingen en dertien keer zelfstandig.
Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 haalde de SP 9,09% van het totale aantal stemmen. In twee van de drie gemeenten waar de SP deelnam in een samenwerking, werd hoger gescoord. Ook in 2021 – landelijk haalde de SP 6% van de stemmen – was dit het geval. Maar deze cijfers zijn te gering om ontwikkelingen te kunnen duiden.
3.1.4 D66
Net als de SP doet D66 minder vaak mee aan lokale samenwerkingsverbanden. In deze groep van 70 gemeenten is D66 in achttien gevallen aangesloten bij een lijstcombinatie of samenwerkingsverband.
Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 behaalde D66 12,23% van de stemmen. In vier van de achttien gemeenten waar de partij in de gemeenteraad in een samenwerkingsverband zit was het percentage hoger dan het landelijk gemiddelde, in veertien gemeenten lag het percentage lager.
Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 behaalde D66 15% van de stemmen. Opmerkelijk genoeg is maar in twee van de achttien gemeenten waar de partij in een lokale samenwerking zit hoger gescoord dan het landelijk gemiddelde.
2.2 Samenvattend
In de 70 gemeenten waarin tijdens de gemeenteraadsverkiezingen sprake was van een lijstcombinatie of een samenwerkingsverband, hebben de individuele partijen PvdA, GroenLinks en D66 een lager percentage stemmen halen dan in gemeenten waarin deze partijen zelfstandig mee hebben gedaan aan de gemeenteraadsverkiezingen.[3]
De cijfers lijken het idee te bevestigen dat samenwerken niet per definitie leidt tot meer stemmen. Samenwerken kan noodzakelijk zijn omdat de partijen individueel te klein zijn/worden en daardoor te weinig slagkracht hebben. In kleine gemeenten kan het ook noodzakelijk zijn om een zetel in de gemeenteraad te veroveren, omdat het gemiddelde landelijke electorale aandeel per partij te klein kan zijn om een zetel mee te verdienen. Samengaan in een nieuwe partij alleen om meer stemmen te winnen, lijkt niet te worden bevestigd.
Bijlages
De combinatielijsten en samenwerkingsverbanden zijn als volgt over het land verdeeld:
Gedetailleerd overzicht van lokale progressieve partijen
Download hier het overzicht.
[1] In Drenthe deden geen lijstcombinaties of samenwerkingsverbanden mee aan de gemeenteraadsverkiezingen. Wel zijn de fracties van PvdA en GroenLinks in de Drentse Noordenveld samengevoegd. De partijen deden zelfstandig mee aan de gemeenteraadsverkiezingen, maar vormen wel één fractie.
[2] Dit lage percentage voor de SP valt te verklaren doordat de partij in veel gemeenten niet meedeed aan de gemeenteraadsverkiezingen.
[3] De SP doet maar in drie gemeenten mee in een samenwerkingsverband. Op basis van die gegevens is het lastig om een uitspraak te doen.
