Analyse Statenverkiezingen: licht aan het einde van de tunnel

Het waren bijzondere verkiezingen. Verkiezingen die begonnen met een langzaam op stoom komende campagne, uiteindelijk vooral over de landelijke thema’s gingen en overschaduwd werden door de gebeurtenissen in Utrecht. Je zou bijna vergeten dat het toch echt ging over de waterschappen en de Provinciale Staten, en daarmee indirect over de Eerste Kamer.

De PvdA heeft het daarbij relatief goed gedaan, de afstraffing van D66 voor regeringsdeelname is beperkt gebleven en het verlies op links is niet door de winst van GroenLinks gecompenseerd. Verder heeft DENK geen zetel in de Eerste Kamer weten te bemachtigen en zal Öztürk in de Tweede Kamer blijven zitten. En vond er op populistisch rechts een aardverschuiving plaats. De PVV verloor veel, maar de meeste aandacht gaat uit naar het Forum voor Democratie.

De partij van Baudet werd in één klap met 14,5% de grootste. De VVD en het CDA volgen met 13,9% en 11,1%. GroenLinks is de grootste linkse partij en heeft 10,6% van het aantal stemmen behaald. De PvdA volgt met 8,4% als vijfde. Ondanks het percentuele verlies ten opzichte van 2015 zijn we daarmee een plek gestegen. Van de linkse partijen verloor vooral de SP veel. Zij gingen van 11,6% naar 5,9%.

Ten opzichte van 2015 is het aandeel van de progressieve partijen (PvdA, SP, D66 en GL) verder gekrompen

Ten opzichte van 2015 is het aandeel van de progressieve partijen (PvdA, SP, D66 en GL) verder gekrompen. In 2015 was dit nog 39,54%, terwijl dit aandeel in 2019 is blijven steken op 32,60%. Een verlies van bijna 7%. De conservatieve partijen (CDA, VVD, PVV en FvD) stegen daarentegen van 42,36% naar 46,30%.

De opkomst bij de Statenverkiezingen laat al langere tijd een dalende trend zien. Dit keer was dat niet het geval en kwamen er boven verwachting veel kiezers opdagen. De opkomst bij de Waterschappen kunnen we alleen vergelijken met die in 2015 en ook daar zien we een stijgende trend. In totaal gingen er 7.122.869 mensen naar de stembus. Een opkomstpercentage van 56,10%. Ter vergelijking: in 2015 lag dit percentage op 47,7%. Deze stijging is fors maar vergeleken met de opkomstcijfers van de Tweede Kamer in 2017 (91,57%) is het nog steeds laag.

Vervlakking, geen versplintering

Naast de enorme klapper van FvD en de hogere opkomst is de grootste verandering die van het kleiner worden van de verschillen tussen de partijen. De grootste partij van nu is ruim 1,5% kleiner dan de grootste partij in 2015. En terwijl er destijds nog 6 partijen meer dan 10% van de stemmen behaalden, zijn dat er nu nog vier.

Het kleiner worden van de verschillen tussen de partijen noemen we vervlakking. Dat is echt iets anders dan versnippering. Versnippering wil zeggen dat er meer (nieuwe) partijen deelnemen aan verkiezingen en ook worden gekozen. Deze trend zien we vooral bij gemeenten waar naast de traditionele landelijke politieke partijen vaak een groot aantal verschillende lokale partijen gekozen wordt. In de provinciale politiek is dit verschijnsel niet zo omvangrijk. In de uitslag is het aandeel overig van 3,74% in 2015 gestegen naar 4,16% in 2019. Nieuwkomer Code Oranje is er bijvoorbeeld niet in geslaagd in een van de provincies een zetel te bemachtigen.

Door de vervlakking van het politieke landschap is iedere partij inwisselbaar 

Een gevolg van de vervlakking is dat er voor de nieuw te vormen coalities meer partijen nodig zijn. In de meeste provincies zijn minimaal 5 partijen nodig voor een meerderheid. Daarnaast zijn meer partijen wat betreft het zetelaantal onderling uitwisselbaar. Dat zal waarschijnlijk leiden tot langere periodes van onderhandelingen en collegevorming.

Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel

In Groningen zijn er 43 zetels te verdelen. Het bleef lang spannend wie de grootste zou worden. Lang stond de PvdA op de eerste plek, maar uiteindelijk werd GroenLinks nipt de grootste (6 zetels), gevolgd door de PvdA en FvD (beide 5 zetels). De SP is gehalveerd, van 8 naar 4 zetels. De PVV bleef gelijk. De opkomst lag op 55,5%. Wanneer we kijken naar de uitslag op gemeenteniveau is vooral de uitslag in Midden Groningen het benoemen waard. De PvdA werd daar tweede (11,7%), net achter FvD (12,4%). Gelet op het Forum-standpunt  om de gaskraan niet dicht te willen draaien, is dit midden in het aardbevingsgebied op zijn minst opvallend te noemen.

Ook in Friesland vielen er 43 zetels te verdelen. Het CDA is met 8 zetels de grootste partij gebleven. De PvdA en FvD hebben beiden 6 zetels gehaald. GroenLinks is de tweede linkse partij met 3 zetels. Ook hier is SP de grootste verliezer, van 5 naar 2 zetels. Voor een coalitie met FvD zijn minimaal vier partijen nodig, zonder die partij waarschijnlijk minimaal vijf.

De PvdA is met 6 zetels weer de grootste partij in Drenthe

De PvdA is met 6 zetels weer de grootste partij in Drenthe. De VVD en FvD hebben weliswaar evenveel zetels, maar hebben percentueel minder stemmen gehaald. In Drenthe zijn 41 zetels te verdelen. Hier deed de PvdA het opvallend goed in de Drentse steden. In Assen werden we met 13,7% de grootste (in tegenstelling tot GR-2018, waarbij de CU er met die eer vandoor ging).

Ook in Emmen zijn we met 17,9% van de stemmen de grootste partij. Een vergelijk met de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen is lastig, omdat de grootste partij Wakker Emmen een lokale partij is. Maar een deel van het succes zal ongetwijfeld verklaard kunnen worden door de lijsttrekker Cees Bijl, die eerder burgemeester van Emmen was naast natuurlijk de geweldige campagne in Emmen en het nieuwe elan van de afdeling.

In Overijssel is het CDA ondanks een verlies van 2 zetels de grootste gebleven. Zij krijgen 9 zetels. De VVD en het FvD hebben er 6. Daarna GroenLinks (5), gevolgd door de CU en PvdA (beiden 4). In totaal zijn er 47 zetels te verdelen. Het opkomstpercentage lag met bijna 60% iets hoger dan gemiddeld.

In Overijssel lag het opkomstpercentage hoger dan gemiddeld

In Noord Holland zijn 55 zetels te verdelen. De VVD is niet meer de grootste partij en is gezakt naar plek 3. Het FvD heeft met 15,3% nipt GroenLinks verslagen. De PvdA is met 6 zetels de vijfde partij geworden. Grote verliezers zijn de PVV en D66. Nieuwkomer CU deed het op eigen kracht beter dan in combinatie met de SGP in 2015. Een coalitie met GroenLinks, VVD, D66 en PvdA behoort op papier tot de mogelijkheden.

In Noord-Holland werd GroenLinks nipt verslagen

In Zuid-Holland (55 zetels) is het FvD met 11 zetels de afgetekende winnaar. VVD is met 10 zetels de tweede partij en de PvdA verliest 1 zetel en houdt er vier over. Daarmee zijn we de vijfde partij en achter GroenLinks (5 zetels) de tweede linkse partij.

Met 11 zetels is het FvD in Zuid-Holland afgetekend de grootste

In Utrecht zijn de huidige coalitiepartijen GroenLinks en de VVD met ieder 8 zetels de grootste partijen, gevolgd door het FvD. Of de kwestie rond de tram naar de Uithof daadwerkelijk een rol speelde, valt te betwijfelen. Weliswaar halveerde coalitiepartij D66 (5 zetels), maar daar stond een flinke wist van GL tegenover. De PvdA verliest licht en volgt met 4 zetels kort daarop.

Acht zetels en maar zeven kandidaten 

In Flevoland zijn 41 zetels te verdelen. FvD is hier de grootste partij geworden, gevolgd door GroenLinks (4) en de PVV (4). Een rechtse coalitie behoort hier tot de mogelijkheden. Opmerkelijk bij de uitslag is wel dat het FvD slechts 7 mensen op de kandidatenlijst had staan die woonachtig zijn in de provincie. De overige drie kandidaten komen uit Noord-Holland. Eén van hen gaat verhuizen naar Flevoland, zodat de zetel alsnog ingenomen kan worden. De PvdA blijft met 3 zetels gelijk.

In de grote vier heeft de PvdA ten opzichte van de vorige Statenverkiezingen meer verloren dan het landelijk beeld. Daar staat tegenover, dat er in vergelijking met de gemeenteraadsverkiezingen van vorig jaar in drie van de vier steden (alleen in Rotterdam niet) gewonnen werd, en dat er ten opzichte van de Kamerverkiezingen in 2017 in de 4 grote steden een plus werd genoteerd.

Gelderland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg 

Gelderland heeft 55 zetels te verdelen. VVD en FvD hebben elk 8 zetels. Gevolgd door het CDA met 7. GroenLinks is met 6 partijen de grootste partij op links. Met 5 zetels volgt de PvdA hen op de voet. De opkomst was 58,3%.

Met 8 zetels evenaart het Gelderse FvD de VVD

Het CDA en de SGP blijven de grootste partijen in Zeeland. Tegen de trend in is er een zetel winst voor het CDA. De PvdA bleef met 4 zetels gelijk en FvD is de derde partij geworden. De huidige coalitie met de PvdA behoudt haar meerderheid en zou door kunnen.

In Zeeland kan de huidige coalitie door

In Noord-Brabant bleef de VVD de grootste partij met 10 zetels, gevolgd door FvD met 9 en het CDA met 8. De PvdA verloor 1 zetel (3 zetels) en is de derde linkse partij in omvang. Zowel de SP (5) en de GL (5) hebben 2 zetels meer.

Noord-Brabant is één van de weinige provincies waar de PvdA de derde linkse partij is 

Tot slot is er de uitslag in Limburg. Daar probeerde Statenlid Peter van Dijk een paar dagen voor de verkiezingen nog zijn gram te halen met een ontslagbrief. Of hij daar ook in slaagde, is niet duidelijk, maar in Limburg verloor de PvdA ten opzichte van 2015 licht (-1 zetel). Net als in Overijssel, Zeeland en Friesland is het CDA de grootste partij gebleven. Het FvD werd tweede en de PVV verloor 2 zetels.

Stijgers en dalers

De gemeenten waar de PvdA de hoogste percentages haalde, liggen stuk voor stuk in het noorden van het land (zie tabel 1). Gefeliciteerd!  Wanneer we de uitslag van 2015 naast die van 2019 leggen, zijn er een aantal gemeenten die eruit springen in positieve zin (zie tabel 2).  Tot slot vermelden we ook de top 5 van de dalers (zie tabel 3).

Tabel 1 Top 5 met hoogste percentage PvdA-stemmers

Tabel 2 Top 5 grootste stijgers

Tabel 3 Top 5 grootste dalers

Gemengde gevoelens

De PvdA ziet weer licht aan het einde van de tunnel. In het provinciale landschap zijn we van de zesde naar de vijfde plaats gestegen. Dat is mooi en in vergelijking met de Kamerverkiezingen doen we het weer beter. We zien ook dat de verschillen tussen de partijen zijn afgenomen. Het provinciale politieke landschap is niet versplinterd, maar verder vervlakt.

De grote onbekenden zijn de kandidaten en plannen van FvD

De grote winnaar is FvD. De grote onbekenden zijn hun kandidaten en plannen: hoe gaan zij zich opstellen in de Staten en wat gaan zij inbrengen bij de coalitieonderhandelingen? Coalities zonder FvD zullen uit veel partijen moeten bestaan om op een meerderheid te kunnen rekenen.

De andere nieuwkomer DENK heeft een slechtere uitkomst geboekt dan verwacht en Code Oranje heeft het niet gered. Al met al een uitslag die laat zien dat we veerkrachtig zijn en ons als partij weer hoop geeft. Maar ook een uitslag die veel zorgen geeft.

Deze analyse gaat vooral over de Statenverkiezingen. De uitslagen van de Waterschapsverkiezingen zijn nog niet allemaal binnen. Zondag zal daar in een aparte Lokaal Bestuur aandacht aan worden besteed.

Afbeelding: Robin Utrecht | Hollandse Hoogte