80% van de gemeenten in Nederland krijgt haar begroting niet rond volgens onderzoek van Accountantsbureau BDO. Een deel van deze gemeenten valt onder artikel 12 en staat onder verscherpt toezicht van de provincie, waaronder Delft. Wat betekent dit voor de gemeente zelf? Is dit het voorland voor meer gemeenten, die hun begroting niet meer rond kunnen krijgen? En wat moet er gebeuren om een verdere toename van artikel 12-gemeenten af te wenden?
Raadslid en fractievoorzitter in Delft Willy Tiekstra zegt deels op het toezicht te hebben aangestuurd met de raad. ‘Dit is een breed gedragen strategie van ons geweest. De provincie heeft in een brief gezegd ons herstelplan met vertrouwen tegemoet te zien en we krijgen in Delft een lichte vorm van toezicht, daar maak ik me niet veel zorgen om.’
Tiekstra: Het is een bewuste keuze van de raad geweest
De raad wilde vooral een signaal afgeven, zegt Tiekstra. ‘Want het echte probleem is het begrotingstekort bij veel gemeenten, dat is structureel en ik kan alleen maar de hoop uitspreken dat Den Haag tot inkeer komt. We hebben de afgelopen jaren taken erbij gekregen zoals de jeugdzorg. Dat ging gepaard met bezuinigingen en de zorgvraag neemt alleen maar toe. Dat moet in ieder geval rechtgetrokken worden, als het zo doorgaat zou het wel eens echt mis kunnen gaan en dat wil niemand.’
Opeenstapeling van bezuinigingen
Hans Adriani is wethouder in Nieuwegein met onder meer financiën zijn portefeuille. Zijn gemeente heeft afgelopen jaar ook voor het eerst de begroting niet rond gekregen. Volgens hem is het toenemende tekort bij gemeenten het gevolg van een lange geschiedenis aan bezuinigingen. ‘De bankencrisis is alweer ruim tien jaar geleden en toen is er flink bezuinigd bij gemeenten, op zich is dat niet verkeerd maar het vet is inmiddels wel van de botten. Daar komt bij dat ooit het plan van toenmalig minister Ronald Plassterk om gemeenten op te schalen naar 100.000 inwoners gepaard ging met een zogenaamde opschalingskorting. In 2015 werd alvast besloten een bedrag in te houden op het budget van gemeenten. Het plan van Plasterk sneuvelde, maar de korting niet.’
En dat is nog niet alles, zegt Adriani. ‘Het trap op-trap af-principe speelt ons nu parten. We hebben de pech dat het vorige kabinet heel ambitieus was, het leek alsof we veel geld zouden krijgen, maar Rutte III heeft veel ambities bijgesteld en de bedragen dus ook. Met terugwerkende kracht.’
Adriani: Het plan van Plasterk mislukte, de korting bleef
Gemeenten staan erom bekend, dat ze vaak klagen over geldgebrek. Desalniettemin, zegt hoogleraar economie van decentrale overheden Maarten Allers dat er nu wel echt iets aan de hand is. ‘De bezuinigingen bij de decentralisaties in het sociale domein en de opschalingskorting hebben gemeenten financieel veel te krap bij kas gemaakt. Daar moet bij de komende kabinetsformatie beslist iets aan gebeuren.’
Om de begroting sluitend te maken zetten gemeenten vaak de zogenaamde reserves in. Het is een van de manieren om geld te lenen als gemeenten, maar geen oplossing voor de lange termijn volgens Allers. ‘Dat is natuurlijk geen structurele oplossing. Als de schulden te hoog worden (of, met andere woorden, de “reserves” te laag) grijpt de provincie in.’
Economische gevolgen Covid-19 niet in beeld
Adriani somt verder op: ‘En naast het sociale domein spelen nu ook de energietransitie, versnelling van de woningbouw en de omgevingswet. Dat wordt allemaal bij ons neer worden gelegd. En dan heb ik corona nog niet eens meegenomen in het verhaal. Eerst zouden we volledig gecompenseerd worden, maar het taalgebruik van het demissionaire kabinet begint te veranderen en ik geloof niet meer dat er een volledige kostenvergoeding komt, terwijl de kosten er wel zijn.’
Ook Tiekstra vreest dat de kosten voor corona een sigaar uit eigen doos gaan worden. ‘De Rijksoverheid kan heel gul zijn, dat zie je nu met de coronacrisis, maar ik ben benieuwd hoe deze kosten op de lange termijn verdeeld gaan worden. We kunnen nog niet overzien wat dit betekent voor bijvoorbeeld de bijstand.’
Tiekstra hoopt dat er door het nieuwe kabinet andere keuzes gemaakt gaan worden. ‘Eerst investeren in plaats van bezuinigen, want ander moeten we nog meer verschralen. Als gemeente kunnen we eigenlijk niet veel meer doen. We willen de lasten niet verder verhogen. Maar wanneer Den Haag niet over de brug komt, moeten gemeenten nog meer bezuinigen.’ En dat kan eigenlijk niet, vreest Tiekstra. ‘Bij alle gemeenten is de rek er wel uit en dat betekent dan dat je als samenleving lagere niveaus van hulp biedt. Willen we dat?’
Verschraling
Rücksichtsloos bezuinigen is volgens fractievoorzitter in Brummen Berend Klok echt de allerlaatste optie. Zijn gemeente staat ook onder verscherpt toezicht. ‘Om voor het derde jaar de belasting te verhogen in onze gemeente, is niet verstandig. Natuurlijk zijn er mogelijkheden zoals kijken naar het onderhoud van de wegen en er zijn partijen, die op de culturele sector willen bezuinigen. Ook dat lijkt me nu niet verstandig. Het Centraal Planbureau heeft niet voor niets de waarschuwing gegeven dat we de samenleving niet moeten verarmen.’
Klok: Misschien is het beter om taken terug te geven aan het Rijk
Adriani beaamt dat. ‘Als ik moet kiezen tussen de energietransitie of de bibliotheken dan weet ik het wel. Wat weg is, krijg je niet zomaar terug. Ik zou die taken dan teruggeven aan het Rijk.’
Klok ziet dat ook als optie. ‘Als we de opgelegde extra taken van de laatste jaren niet kunnen uitvoeren als gemeenten dan kunnen we niet anders dan deze terugleggen. Ze mogen het dan zelf weer gaan doen.’
Kritisch op eigen beleid en begroting
Ada Greuter, raadslid en fractievoorzitter in Castricum, ziet in haar gemeente het onvermogen om met de structurele tekorten om te gaan. ‘We moeten als raad alert zijn op de begroting, daarom hebben we de begroting voor 2021 niet goed gekeurd.’ Volgens Greuter kan de gemeente nog wel een slag slaan. ‘Er zijn bijvoorbeeld in elk domein presentatiegelden begroot. In de situatie waar wij nu als gemeente zitten, vind ik dat je daar scherp op moet zijn. Zijn die kosten nodig?’
Greuter: De raad heeft de begroting voor 2021 niet goedgekeurd
Nu worden vaak nog gaten gedicht op incidenteel niveau, maar er moet structureel een oplossing komen, vindt Greuter. ‘Het is ingewikkeld, gemeenten hebben veel verplichtingen, maar weinig armslag. Regionaal samenwerken is bijvoorbeeld niet altijd effectief en kost best veel geld. Ik vraag me af hoe gemeenten in de toekomst hun hoofd boven water kunnen houden.’
Het verscherpte provinciale toezicht waar ook Castricum mee te maken heeft, is volgens Greuter beschamend, maar niet het grootste probleem. Klok ziet dat ook zo. ‘We hebben het nog wel voor het zeggen als raad, de provincie kijkt over onze schouders mee en het voordeel is dat we meer jaren de tijd hebben om te repareren.’
Oplossing
Extra tijd is fijn, maar zonder een landelijke koerswijziging niet genoeg. ‘De ontkenning van onze problemen door Den Haag stemt mij somber, maar ik vertrouw nog steeds op een goede afloop. Uiteindelijk.’ Tiekstra denkt dat de oplossing ligt in het samen optrekken. ‘Een passende oplossing komt er alleen als we met elkaar in gesprek blijven. Met het Rijk en met bijvoorbeeld ook de zorginstellingen.’
Raadsleden en gemeentelijke bestuurders hebben het gevoel dat er veel plichten en taken bij ze wordt neergelegd, zonder dat ze echt de bijbehorende middelen of de bevoegdheden hebben gekregen. Hoogleraar Allers herkent dat. ‘Naast extra middelen moeten gemeenten ook meer beleidsvrijheid krijgen. Bijvoorbeeld om het abonnementstarief af te schaffen en een hogere eigen bijdrage voor huishoudelijke hulp te vragen aan mensen die dat prima zelf kunnen. Anders kunnen gemeenten hun kosten niet beheersen.’
Allers: Gemeenten moeten ook meer beleidsvrijheid krijgen
Wethouder Adriani hoopt ook op een oplossing voor de lange termijn. ‘Stel dat alle gemeenten (op dit moment ruim twee derde, red.) met geldproblemen onder toezicht van de provincie komen te staan! Dat kunnen de provincies helemaal niet aan en los daarvan help je de lokale overheid om zeep en dat kan nooit de bedoeling zijn.’
Afbeelding: ANP
