Voldoet de huidige democratie voor de burger? Honderden raadsleden, burgemeesters, wethouders, burgers en wetenschappers vinden van niet. Onder de naam Code Oranje werken zij aan nieuwe vormen van zeggenschap. Dat is volgens hen hard nodig omdat de representatieve politieke democratie ‘stagneert door gebrek aan legitimatie, oplossingsgerichtheid en vertrouwen. Dit zorgt voor onvrede en zelfs voor maatschappelijke polarisatie. De nieuwe democratie biedt nieuwe vooruitzichten.’
De start haalde de voorpagina van Trouw, andere media volgden. Wat in de berichtgeving vooral opviel, was het plan om mensen via loting toe te laten tot de gemeenteraad. Bert Blase, drijvende kracht achter Code Oranje en burgemeester in Vlaardingen, baalt nog steeds van dat te eenzijdige frame. ‘In ons persbericht komt loting niet voor. Op de site is het overigens wel benoemd als een van de mogelijke experimenten.’ Het initiatief was wel op de kaart gezet.
Code Oranje kende een korte aanloop. Blase schreef in juni op persoonlijke titel een opiniestuk in Trouw waarin hij zegt dat de representatieve democratie op zijn retour is en dat een herontwerp van de democratie noodzakelijk is. Hij ziet in lokale voorbeelden voldoende ingrediënten om de bakermat te worden van een nieuwe democratie.
Blase: ‘Jammer, dat alleen die loting door de media is opgepikt.’
Dat artikel leidde tot veel reacties. Inmiddels denken honderden mensen van verschillende politieke partijen en daarbuiten mee hoe het gebrek aan representativiteit van de burgers op te lossen.De respons laat volgens Blase zien dat er een ‘latente onvrede’ bestaat over de huidige vorm van democratie. Bij raadsleden en beleidsmakers, maar vooral bij burgers: ‘Zij zijn niet ontevreden over democratie, maar wel over hun rol in de gemeente waar ze wonen. Hoe groot de afstand is hebben we gezien bij de menigte in Steenbergen die achter in de zaal stond te scanderen, terwijl voorin de raad vergaderde over de komst van vluchtelingen.’
De grote opgave, zegt Blase, is die twee werelden te verbinden. ‘Daarmee haal je het gif uit het debat en krijg je vruchtbare discussies. Betrek de burgers meer bij het bestuur en vice versa. Om bij vluchtelingen te blijven: beleg geen informatieavond met omwonenden, maar organiseer tafelgesprekken om samen op zoek te naar de juiste locatie en oplossingen.’
Code Oranje kijkt niet alleen naar de lokale politiek, maar wil ook de landelijke politiek veranderen: ‘Het traditionele coalitieakkoord moet plaatsmaken voor een nationaal maatschappelijk akkoord tussen de overheid, burgers,partners en bedrijven. De sociale contracten bij gemeenten zijn een goed voorbeeld hoe je als overheid naar buiten kunt treden. Het leidt tot nieuwe verhoudingen tussen democratie en vertegenwoordiging. De zeggenschap komt rechtstreeks bij de burger.’
‘Ook landelijk moet de democratie op de schop.’
Komen de landelijke verkiezingen van 2017 te vroeg? Volgens Blase niet om de eerste stappen te zetten naar een nationale agenda. De gemeenteraadsverkiezingen van 2018 zijn geschikt om met een aantal ‘voorhoedegemeenten’ te experimenteren: ‘Het Rijk moet ons de ruimte geven. Dat kan door de Gemeentewet aan te passen. Minister Plasterk heeft al gezegd hier open voor te staan. Binnenkort volgt een gesprek.’ Welke gemeenten en vooral welke experimenten kunnen worden aangewezen laat hij in het midden – ‘een broedende kip moet je niet storen’.
Op de site van Code Oranje wordt de richting al duidelijker. De een pleit ervoor het gemeentebestuur om te vormen naar een gemeenschapsbestuur. Een ander adviseert nieuwe initiatieven vooral van onderop te laten komen. En een derde wil meer controle door de burgers door alle financiële data online te zetten. Binnenkort komt Code Oranje met meer concrete voorstellen. Blase verwacht dat deze voorstellen ook hun weerslag vinden binnen de PvdA. ‘Ik weet dat veel lokale PvdA’ers zoeken naar vormen van nieuwe democratie. Kijk vooral naar buiten. De samenleving bestaat uit veel meer dan leden van politieke partijen. Die kennis en kunde moet je benutten.’
Bezint eer ge begint
Bert Cremers is burgemeester in Waddinxveen en bestuurslid van het CLB. Hij noemt zichzelf ‘bondgenoot’ in de zoektocht naar andere vormen van democratie. ‘De burger verdient meer invloed dan een stem in de vier jaar. In het concept-verkiezingsprogramma staat gelukkig dat we experimenten met de democratie ondersteunen.’ Tegelijkertijd plaatst hij kanttekeningen bij Code Oranje. ‘Er zijn grenzen aan wat mogelijk is met lokale democratie.’
Volgens Cremers komt allereerst niet ieder experiment zomaar in aanmerking. ‘Het heeft allemaal te maken met legitimiteit en de vraag of het uitvoerbaar is. Kijk naar de dorpsraad, die we al in veel kernen buiten een stad zien. We hechten er veel waarde aan, maar hoeveel macht heeft de gemeenteraad afgedragen aan deze niet-gekozen burgers?’
Vergis je niet, waarschuwt Cremers, de rol van de raad kun je niet zomaar op zij zetten. ‘Dan hol je de democratie uit. Wij worstelen allemaal met de representatieve democratie. Geven we meer macht uit handen aan groepen mensen, die inhoudelijk gezien meer legitimiteit en kundigheid bezitten. En als ik als raadslid alles delegeer, waarom ben ik dan nog raadslid?’
Cremers: ‘De gemeenteraad mag nooit haar budgetrecht verliezen.’
De burgemeester kraakt ook een harde noot over de loting van burgers voor de raad. ‘Dat zie ik niet snel gebeuren. Gekozen raadsleden weten waar ze aan beginnen. Ze worden geselecteerd door een commissie, omdat ze drie avonden of 20 uur in de week tijd maken voor het raadswerk. Iemand die het liefst iedere dag thuis voor de tv zit en opeens een brief krijgt dat hij door het lot is aangewezen denkt natuurlijk: “Ja dag. Ik ga mijn tijd hier niet aan besteden”.’
Meer referenda dan? De PvdA is voorstander en ze worden genoemd als vorm om mensen meer bij het bestuur te betrekken. Maar ook referenda hebben volgens Cremers haken en ogen. ‘Vaak leeft een onderwerp niet. Bij het Oekraïne-referendum was het vooral spannend of we de 30% wel haalden. De achterliggende vraag ging ook niet over Oekraïne maar of we voor of tegen de EU zijn.’
Maar het belangrijkste punt is volgens Cremers dit: de gemeenteraad mag nooit haar budgetrecht verliezen. ‘De kern van de macht van de raad is dat zij over het geld gaat. Natuurlijk, ze mag geld reserveren voor projecten door wijkbewoners, maar dat zou andersom niet kunnen. Wat als ieder initiatief van onderen zelf de rekening bij de gemeente mag indienen? Dan hebben we straks 365 dagen Sinterklaasfeesten.’
Over Code Oranje
De term Code Oranje is geleend van meteorologen en voorspelt ‘grote kans op zwaar weer met grote impact’. Volgens de initiatiefnemers geeft de titel hiermee de urgentie weer van het gebrek aan democratie. Code Oranje is volgens hen ook het antwoord op zwaar weer. ‘Door het herontwerpen van de huidige politieke democratie naar de co-democratie (samen, coöperatief, co-productief, meervoudig), gebaseerd op samenlevingskracht, oplossingsgerichtheid en burgerzeggenschap.’ Binnenkort verwacht de groep met concrete voorstellen te komen.
Afbeelding: Shutterstock
